اقاله قرارداد چیست؟
اقاله واژه‌ای عربی به معنای رهایی است. «اقاله قرارداد» نیز اصطلاحی حقوقی است که معنای آن توافق دو طرف قرارداد جهت برهم زدن قرارداد و تمامی مفاد آن است. نکته مهم در این روش برای انحلال قرارداد، توافق طرفین قرارداد است.
اقاله تنها راه منحل کردن قرارداد نیست. راه‌های دیگری به نام فسخ و انفساخ هم برای این کار وجود دارد. البته بسیاری از مردم به اشتباه از تمامی این راه‌ها با نام فسخ قرارداد یاد می‌کنند. برای رفع این سوءتفاهم، در ادامه تفاوت فسخ با اقاله و انفساخ را توضیح می‌دهیم.
تفاوت فسخ با اقاله و انفساخ
ماهیت فسخ، اقاله و انفساخ متفاوت است. فسخ قرارداد صرفا به حالتی گفته می‌شود که شرایطی برای برهم زدن معامله در قرارداد نوشته شده باشد و با استناد به آن، قرارداد را منحل کنیم. بنابراین زمانی از اصطلاح حقوقی فسخ استفاده می‌کنیم که با استناد به مفاد قرارداد، آن را منحل کنیم.
انفساخ حالتی از انحلال قرارداد است که به صورت قهری رخ دهد. به عبارت دیگر، زمانی که شرایطی به وجود می‌آید که قرارداد به صورت خود به خودی منحل می‌شود، انفساخ رخ داده است. مثل در مورد قرارداد خرید یک آپارتمان، اگر به واسطه زلزله، ساختمان تخریب شود، انفساخ رخ داده است. در چنین حالتی می‌توان گفت قرارداد منفسخ شده است.
اما اقاله حالتی است که طرفین قرارداد برای منحل کردن آن به توافق رسیده‌اند. البته این توافق می‌تواند در ازای دریافت مبلغ مشخصی از پول باشد. ولی دریافت یا عدم دریافت پول در اقاله اهمیتی ندارد. البته از اقاله با عنوان تفاسخ نیز یاد می‌شود. البته فسخ و اقاله از نظر حقوقی نیز تفاوت‌هایی دارند. در ادامه به تفاوت حقوقی فسخ و اقاله می‌پردازیم.
تفاوت حقوقی فسخ و اقاله
برای درک درست نحوه اجرای فسخ و اقاله، باید تفاوت حقوقی این دو را به خوبی درک کنید. می‌توان تفاوت فسخ و اقاله را نظر حقوقی را در موارد زیر توضیح داد.
- اقاله از عقود است، اما فسخ از ایقاعات. به بیان ساده، برای ایجاد عقد، به اراده ۲ نفر نیاز است، اما برای اجرای ایقاعات به اراده و خواست یک نفر نیاز است. بنابراین برای اجرای اقاله به رضایت ۲ نفر نیاز است، اما در فسخ فقط خواست و اراده یک نفر کافی است.
- در اقاله هم اراده طرفین اهمیت دارد، هم رضایت طرفین. اما در فسخ، فقط رضایت یک طرف اهمیت دارد، در حالی که ممکن است طرف دیگر معامله رضایت نداشته باشد.
- برای اجرای اقاله، می‌تواند از قرارداد دستی (سند عادی) یا قرارداد ثبت شده در محضر (سند رسمی) استفاده کنید. اما برای اجرای فسخ، نیاز به حکم دادگاه است.
حال که با تفاوت ماهیتی و حقوقی فسخ، اقاله و انفساخ آشنا شدیم، انواع اقاله را در ادامه توضیح می‌دهیم.
انواع اقاله
اقاله را از دو جهت می‌توان تقسیم‌بندی کرد. یکی از نظر صراحت و دیگری از نظر کلی بودن یا جزئی بودن. بنابراین اقاله می‌تواند صریح یا ضمنی (در اصطلاح حقوقی معاطاتی) باشد. همچنین اقاله می‌تواند کلی یا جزئی باشد.
منظور از اینکه اقاله می‌تواند کلی یا جزئی باشد این است که با اقاله هم می‌تواند کل یک قرارداد را منحل کرد و تمامی آثار آن قرارداد را از بین برد، هم اینکه می‌توان بخش‌های از یک قرارداد یا بخش‌هایی از آثار آن قرارداد را از بین برد. اما برای صحت اقاله، باید شرایطی فراهم باشد که آن‌ها را در ادامه توضیح می‌دهیم.
شرایط اقاله قرارداد
برای صحت اقاله باید ۳ شرط برقرار باشد. می‌توانید این ۳ شرط را در ادامه مطالعه کنید.
- اراده و رضایت طرفین
- اهلیت طرفین
- مشخص بودن موضوع اقاله
برای انحلال قرارداد به واسطه اقاله، توافق طرفین الزامی است. این توافق می‌تواند به صورت کتبی نوشته شود، یا به صورت شفاهی باشد. حتی این تفاهم می‌تواند به صورت ضمنی باشد. در واقع ابزار اراده برای اقاله می‌تواند به صورت لفظی باشد، اما نیاز نیست حتما این خیلی شفاف به این موضوع اشاره شود. بلکه صرفا بیان یا حتی فعلی که نشان دهنده آن باشد، برای صحت اقاله کافی است.
مثلا اگر خریدار با ابراز نارضایتی از خرید، قصد فسخ داشته باشد و فروشنده نیز وجه معامله را پس بدهد. در این حالت هم نیت انحلال معامله مشخص است، هم اراده خریدار و هم اراده فروش برای برهم زدن معامله قابل درک است. بنابراین، اقاله در این حالت کاملا صحیح است. البته به هر حال توصیه می‌شود اقاله را مکتوب کنید تا از ادعاهای بعدی و بروز مشکل جلوگیری شود.
علاوه بر این طرفین معامله در زمان اقاله باید صلاحیت تصمیم‌گیری درباره مال خویش را داشته باشند. این موضوع در اصطلاحات حقوقی با عنوان داشتن اهلیت شناخته می‌شود.
در نهایت باید موضوع اقاله مشخص باشد. باید معین باشد آیا هدف انحلال کل قرارداد است یا بخشی از معامله را می‌خواهند اقاله کنند. بنابراین مجهول بودن اقاله، آن را باطل می‌کند.
محدوده اقاله قرارداد
منظور از محدوده اقاله این است که به واسطه اقاله تا چه حد می‌توان قرارداد را منحل نمود. در واقع محدوده اقاله قرارداد، با اقاله کلی و اقاله جزئی قرارداد مرتبط است.
مثلا فرض کنید طرفین معامله، فقط قرارداد را امضا کرده‌اند. بنابراین اقاله با ابزار اراده بر آن، قابل اجراست. اما اگر علاوه بر امضای قرارداد، خریدار تمام یا بخشی از ثمن معامله را به فروشنده پرداخت کرده باشد، برای اجرای اقاله باید مبلغ پرداخت شده توسط فروشنده به خریدار برگردانده شود تا اقاله به صورت صحیح اجرا شود.
آثار اقاله قرارداد
وقتی قراردادی را اقاله می‌کنیم، مثل این است که فیلمی را عقب بزنیم. به عبارت دیگر، آثار اقاله قرارداد این است که باید تمام موارد مرتبط با قرارداد، پس از اقاله به حالت پیش از امضای قرارداد بازگردد. یعنی اگر تمام یا بخشی از ثمن معامله پرداخت شده، باید پس داده شود. اگر ملک تحویل گرفته شده، باید تخلیه و پس داده شود. اگر به ملک آسیبی رسیده باشد، باید یا هزینه آن پرداخت شود یا تعمیر شود.
نمونه قرارداد اقاله
متن قرارداد اقاله می‌تواند متناسب با میزان پیشرفت معامله کاملا متفاوت باشد. در زیر یک نمونه قرارداد اقاله ارائه شده است. در این قرارداد فرض شده است که هنوز پولی بین خریدار و فروشنده رد و بدل نشده و خریدار با دریافت ۱۰ درصد از ثمن معامله، نسبت به اقاله رضایت داده است.
«پیرو مبایعه نامه شماره ………………………. طرفین مبایعه نامه توافق نموده‌اند که قرارداد یاد شده را اقاله کرده و آقا / خانم ……………………… ضرر و زیانی معادل ۱۰ درصد از کل ثمن معامله به مبلغ ……………….. ریال (معادل …………………….. تومان) را به صورت نقدی / چک به شماره ………………………………………………… پرداخت نموده و در نتیجه قرارداد از تاریخ — / — / — باطل است و طرفین هیچ تعهدی نسبت به یکدیگر ندارند.»
همانطور که پیش‌تر هم اشاره کردیم، اگر بندهایی از قرارداد اجرا شده باشد، باید در قرارداد اقاله به بازگرداندن آن‌ها اشاره شود.
